Mierzeński (Mierzyński) Jan h. Leliwa (zm. 1665), poseł sejmowy, marszałek wiłkomierski, dyplomata, przywódca arian litewskich. Wywodził się z rodziny, która nazwisko wzięła od Mierzna (Mierzyna) w pow. szczyrzyckim i stanowiła odgałęzienie Leliwitów Krzeszów ze Słupowa i Męciny. Był synem Abrahama, patrona ariańskiego zboru w Rąbkowej oraz dzierżawcy Tęgoborzy w Sądecczyźnie, i Elżbiety Morsztynówny, córki Krzysztofa, starosty filipowskiego, bratem Aleksandra (zob.). Od młodych lat służył Radziwiłłom birżańskim, najpierw do r. 1640 Krzysztofowi, a następnie synowi jego Januszowi. W czerwcu 1641 pilnował w Wilnie jego spraw związanych ze zbliżającymi się sejmikami. W r. 1644 Janusz Radziwiłł wysłał go. wraz z Hrehorym Mirskim, do hospodara wołoskiego do Jass, aby tam w jego imieniu wystąpił w uroczystości zaręczyn Radziwiłła z córką hospodara Marią. Dzięki poparciu Radziwiłłów otrzymał między 12 VI 1647 a 20 V 1648 urząd podstołego wołkowyskiego, a wkrótce potem (przed 31 XII 1650) objął także starostwo niegrodowe Wasilków położone w pow. grodzieńskim. Był już wówczas głównym doradcą Janusza Radziwiłła i jego agentem dla spraw polityki zagranicznej. Uczestniczył w sejmie elekcyjnym 1648 i podpisał elekcję Jana Kazimierza «salva pace dissidentium». Wspólnie z Samuelem Przypkowskim czuwał na tym sejmie nad interesami Janusza Radziwiłła i prowadził w jego imieniu rokowania z agentami Jerzego Rakoczego. W r. 1649 posłował z W. Ks. Lit. na sejm koronacyjny, wyznaczono go wówczas na członka deputacji sejmowej, przydanej do boku króla dla załatwienia kwestii kozackiej. Towarzyszył następnie Januszowi Radziwiłłowi w wyprawie na Ukrainę, a po jej ukończeniu udał się zapewne do rodzinnej Sądecczyzny, gdzie poślubił (przed 24 III 1650) Zofię Przypkowską, córkę Wacława, a bratanicę Samuela. W r. 1650 posłował na sejm warszawski i 24 XII wyznaczono go do komisji dla zapłaty wojsku W. Ks. Lit. oraz na deputata spośród posłów W. Ks. Lit. do układania konstytucji sejmowych. Był także posłem z W. Ks. Lit. na sejm nadzwycz. 1652 r., na którym powołano go do komisji mającej przygotować instrukcję dla komisarzy prowadzących rokowania ze Szwecją. W początkach 1653 r. otrzymał godność marszałka wiłkomierskiego i z tym tytułem posłował na sejm w Brześciu Lit., na którym ponownie powołano go do komisji dla zapłaty wojsku W. Ks. Lit. i do Trybunału Skarbowego, wyznaczonego na 1 VII t. r. do Wilna dla odbioru retent. Po ukończeniu sejmu brał udział u boku króla i księcia Bogusława Radziwiłła w wyprawie żwanieckiej. Z polecenia Janusza Radziwiłła sprawował (najpóźniej od r. 1652) opiekę i patronat nad ariańskim zborem w Kiejdanach i jego kolejnymi kaznodziejami: Samuelem Pacewiczem i Jakubem Ryniewickim.
W r. 1654 był posłem na sejm nadzwycz. i 9 VI t. r. znów wybrano go do komisji dla zapłaty wojsku W. Ks. Lit. Był na tym sejmie także deputatem W. Ks. Lit. do układania konstytucji sejmowych. Za zgodą królewską odstąpił mu wówczas Radziwiłł wsi Połońce i Przystawańce należące do starostwa sejwejskiego. Był to już okres nowej aktywizacji kontaktów wewnętrznych i zagranicznych Janusza Radziwiłła. M. w jego imieniu prowadził w l. 1654 i 1655 korespondencję ze Stefanem Korycińskim, kanclerzem kor., Janem Leszczyńskim, woj. łęczyckim, i Jerzym II Rakoczym. Przebywał w czasie wyprawy Janusza Radziwiłła na Mohylew zimą i wiosną 1655 jako jego główny agent w Wilnie i próbował nawiązać w kwietniu 1655 kontakty ze Szwedami. Przesyłając 10 IV 1655 z Wilna list Janusza Radziwiłła (pisany w obozie pod Mohylowem) do Krzysztofa Dowgiałły Stryżki w sprawie nawiązania kontaktów ze Szwedami, dodał od siebie we własnym liście, że za wszelką cenę należy szukać u Szwedów pomocy i ratunku, nie oglądając się na Koronę, która bez udziału Litwy sama szuka pomocy u Tatarów. Posłował na sejm warszawski; dn. 19 V 1655 wszedł do komisji dla zapłaty wojsku W. Ks. Lit. naznaczonej na dzień 9 VIII t. r. do Mińska. Komisja nie zebrała się, gdyż na przeszkodzie stanęła ofensywa sierpniowa wojska rosyjskiego skierowana na Wilno. M. schronił się z Januszem Radziwiłłem w Kiejdanach i stał się współtwórcą i sygnatariuszem obu aktów poddania się Litwy Szwedom, podpisanych najpierw w obozie pod Kiejdanami 18 VIII 1655, a następnie 20 X t. r. w samych Kiejdanach. W nagrodę otrzymał 13 X t. r. od Magnusa de la Gardie starostwo Preny z leśnictwem Wyłkowyszki na dziedziczną własność. Był przy Januszu Radziwille w Tykocinie w ostatnich dniach jego życia, a następnie w styczniu 1656 w imieniu Bogusława Radziwiłła zaciągał sługi i żołnierzy zmarłego księcia w dalszą służbę. Sam również związał się z Bogusławem i jesienią t. r. udał się do Królewca i Braniewa, aby pilnować, wraz z Samuelem Przypkowskim, jego spraw. Od 14 I 1657 przebywał stale w Malborku lub Elblągu przy głównym sztabie wojsk szwedzkich jako rezydent księcia Bogusława i w porozumieniu ze Stefanem Niemiryczem, podkomorzym kijowskim, uczestniczył w prowadzonych z księciem siedmiogrodzkim Jerzym II Rakoczym rokowaniach. W trakcie pertraktacji z hr. Krzysztofem Karolem Schlippenbachem i Matthią Biörenklou domagał się w marcu t. r. dla ks. Bogusława Radziwiłła, poza całym woj. nowogródzkim, co najmniej części woj. podlaskiego, położonej na prawym brzegu Bugu. M. uważał, że ks. Bogusław winien pozostać nadal po szwedzkiej stronie, i polemizował z tymi jego doradcami, którzy proponowali obranie drogi neutralności do czasu zawarcia porozumienia z Janem Kazimierzem. Po klęsce Rakoczego porozumiewał się w imieniu Bogusława Radziwiłła z hetmanem polnym Wincentym Gosiewskim.
W listopadzie 1657 M. otrzymał w Bydgoszczy za wstawiennictwem elektora oraz wpływowych osób z dworu polskiego (m. in. Jana Andrzeja Morsztyna) amnestię od króla Jana Kazimierza, którą na razie trzymano w tajemnicy, obawiając się protestów ze strony wojska (o czym Morsztyn donosił 29 XI 1657 ks. Bogusławowi). W r. 1659 M. – wraz ze Zbigniewem Morsztynem – przebywał jako rezydent ks. Bogusława na sejmie w Warszawie; miał tu zabiegać o zwolnienie dóbr radziwiłłowskich z sekwestru, zabezpieczenie praw różnowierców oraz zgodę na pozostanie w kraju arian będących pod opieką Radziwiłła (M. otrzymał od ks. Bogusława memoriał dotyczący tych wszystkich spraw). W lipcu 1659 brał udział w przekupywaniu Krzysztofa Jesmana, komendanta Birż, w celu skłonienia go do wydania twierdzy Bogusławowi Radziwiłłowi. M. rezydował następnie w Królewcu; w październiku t. r. wziął udział w wyprawie ks. Bogusława do Kurlandii zajętej przez Szwedów. W marcu n. r. przebywał w Gdańsku, co umożliwiło mu (w charakterze przedstawiciela ks. Radziwiłła) wpływanie na wynik pertraktacji polsko-szwedzkich prowadzonych w Oliwie. Uzyskał wówczas niewiążącą obietnicę Magnusa de la Gardie, iż arianie zostaną objęci amnestią, oraz umieszczenie w traktatach postanowienia o zwrocie dóbr ks. Janusza Radziwiłła. Po ich podpisaniu M. udał się do Królewca i Warszawy w celu doręczenia supliki elektora królowi oraz dopilnowania spraw księcia, przebywającego wówczas w Berlinie. W nagrodę otrzymał od niego (w charakterze arendy) wioskę Łynkuny w pow. tylżyckim. Po powrocie z Warszawy do Królewca M. wyprawił z Prus chorągwie radziwiłłowskie, które miały obsadzić zwrócone temu rodowi (w traktacie oliwskim) dobra: Orlę, Zabłudów, Karakule i Niewodnicę (tę ostatnią M. następnie dzierżawił). We wrześniu 1660 odradzał ks. Bogusławowi (w liście, o którego spalenie prosił) opuszczenie służby u elektora.
Dn. 2 V 1661, dzięki zabiegom Bogusława Radziwiłła, M. otrzymał, wraz z grupą arian, wśród której był jego brat Samuel, zezwolenie królewskie i sejmowe na przejście (w spóźnionym terminie) na kalwinizm. Mimo to w dziesięć dni później podczas obrad sejmowych posłowie mazowieccy ostro zaatakowali ks. Bogusława, Piotra Chrząstowskiego i M-ego, zarzucając im, że wierzą «wszyscy jako diabli» (a więc są niemal ateuszami). W styczniu n. r. M. został jednak ponownie wybrany posłem na sejm. Dn. 25 II t. r. chciano go wyłączyć z grona posłów jako arianina, nie uznając przywileju królewskiego z maja 1661. M. postawił się ostro i o mało nie porwano za szable. Król, pragnąc spacyfikować nastroje, usiłował nawet wymóc na ks. Bogusławie zobowiązanie, «że pan Mierzyński nigdy więcej nie będzie bywał posłem». Radziwiłł nie ustąpił jednak i wybronił ostatecznie swego długoletniego dworzanina; sprawa ta odbiła się głośnym echem w całej Europie. Zajście z «Myssinskim» opisało obszernie „Theatrum Europeum”, wspominał też o nim nuncjusz papieski w relacjach z Warszawy.
Resztę 1662 r. i prawie cały n. r. spędził M. w Wilnie, prowadząc nie kończące się rokowania z wojskiem lit. starego zaciągu, zgłaszającym nadal pretensje do dóbr radziwiłłowskich. W marcu 1663 M. zniechęcał ks. Bogusława do starań o buławę hetmańską. Na jesieni n. r. przebywał jako rezydent w Warszawie, biorąc czynny udział w obronie Jerzego Lubomirskiego przed atakami dworu (m. in. we wrześniu 1664 M. ogłosił, iż ma w ręku «dwóch asasynów», nasłanych na marszałka). Funkcje rezydenta M. pełnił zarówno na sejmie przełomu r. 1664 na 1665, jak i podczas następnego sejmu (w marcu 1665). W l. 1662–4 prowadził zaś w imieniu Bogusława Radziwiłła pertraktacje z księdzem Faustynem Wieczorkowskim, plebanem zabłudowskim, prześladującym arian oraz ich protektorów. W maju 1665 zabiegał o uzyskanie kościelnej dyspensy na ślub ks. Bogusława z jego krewniaczką Anną Marią Radziwiłłówną. M. zmarł 1 VIII 1665 w Wilnie, jego pogrzeb odbył się (zapewne w Dojlidach) w lipcu n. r. W testamencie M. zapisał m. in. 1 000 zł na zbór kalwiński w Zabłudowie (był on również od r. 1664 jednym z patronów zboru w Szwabiszkach, dystrykt zawilejski).
Jego zgon odnotował ks. Bogusław z żalem w swoim diariuszu (pod datą 1 VIII 1665), jak również w o tydzień późniejszym liście do narzeczonej («nie było tak sposobnego do traktowania spraw naszych»). Zbigniew Morsztyn, dawny współwyznawca M-ego, jego kolega w służbie radziwiłłowskiej (wspólnie załatwiali wiele interesów ks. Bogusława) poświęcił mu „Epitalamium… marszałkowi wiełkomierskiemu, staroście wasilkowskiemu, niezdarzone, raczej Epitafium wyżej”, w którym Apollo oraz muzy wysławiały cnoty zmarłego.
Dworzaczek W., Leliwici Tarnowscy, W. 1971 s. 24; Pułaski F., Opis 815 rękopisów Biblioteki Ordynacji hr. Krasińskich, W. 1915 s. 206; – Budka W., Przypkowscy i ich rola w ruchu reformacyjnym, „Reform. w Pol.” R. 4: 1926 s. 66, 72; Chmaj L., Bracia polscy, W. 1957; tenże, Samuel Przypkowski na tle prądów religijnych XVII wieku, Kr. 1927 s. 49; Kalicki B., Bogusław Radziwiłł, koniuszy litewski. Szkic historyczny, Kr. 1878 s. 115, 135; Kotłubaj E., Galeria nieświeska portretów radziwiłłowskich, Wil. 1857 s. 194; tenże, Życie Janusza Radziwiłła…, Wil. 1859 s. 78, 334, 400–1, 449, 451; Kubala L., Wojna moskiewska, W. 1910 s. 417, 419, 423; Morawski Sz., Arianie polscy, Lw. 1906 s. 492; Pelc J., Zbigniew Morsztyn, arianin i poeta, Wr. 1966; tenże, Zbigniew Morsztyn na tle poezji polskiej XVII w., W. 1973; Tazbir J., Arianie w Białymstoku i okolicach, w: Studia i materiały do dziejów miasta Białegostoku, Białystok 1968 I; tenże, Bracia polscy w latach „Potopu”, w: Studia nad arianizmem, W. 1959; Wasilewski T., Zdrada Janusza Radziwiłła w 1655 r. i jej wyznaniowe motywy, „Odr. i Reform. w Pol.” T. 18: 1973 s. 124, 130, 146; – Akta ugody kiejdańskiej 1655 r., „Ateneum Wil.” R. 10: 1935 s. 20, 24 (i odb.); Akty Vil. Archeogr. Kom., XXXIV 453; Morsztyn J. A., Utwory zebrane, W. 1971 s. 630–1 i 639; Morsztyn Z., Muza domowa, W. 1954 I; Ojczyste spominki…, Kr. 1845 I 121, 125, 127; Repertorium rerum Polonicarum ex Archivo Orsini in Archivo Capitolino, Elementa ad Fontium Editiones, III 121; Theatrum Europeum, VI 1120, IX 603; Transsylvania et bellum boreo-orientale, Acta et documenta, Wyd. S. Szilagyi, Budapest 1890 I 12, 127, 164; Trembecki J. T., Wirvdarz poetycki, Lw. 1910 I 715; Vol. leg., IV 201, 269, 345, 361, 362, 402, 412, 468, 478, 488; – AGAD: Arch. Radziwiłłów dz. IV teka 5 kop. 59, teka 8 kop. 82, dz. V t. 201 nr 9646 (145 listów M-ego), dz. VI (diariusze radziwiłłowskie nieuporządkowane), dz. XI teka 23 nr 67, teka 24 nr 91–92 i materiały nieuporządkowane, Metryka Kor. t. 204 fol. 10–11; AN Wilno ERS: 1136 s. 181, 243, 255, 286 (akta synodów litewskich); Arch. Państw. w Kr.: Castr. Sand. 53 s. 909, 911–914; B. Czart.: rkp. 169 t. II (diariusz J. A. Chrapowickiego pod 6 VIII 1665), rkp. 384 s. 123–127; B. Ossol.: 5547/II s. 81–83; Centr. Gosud. Arch. Drevnich Aktov, Wilno: Metryka Lit., Księga Zapisów 129 s. 479–480, 130 fol. 107v.–108v.; WAP w Gd.: Recesy Stanów Pruskich. Dział 300.29 t. 151 k. 206–207 (diariusz sejmu 1661 r.).
Tadeusz Wasilewski